ΧΑΡΙΣΜΑΤΙΚΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ - ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ

Μαρία Πλαστήρα-Βαλκάνου, Επ.Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ.

Στο βέλος του χρόνου για αρχή θα παρουσιαστούν τρία ζευγάρια χαρισματικών δασκάλων-μαθητών του αρχαίου κόσμου ( Σωκράτης-Πλάτων, Πλάτων-Αριστοτέλης, Αριστοτέλης-Αλέξανδρος) με στόχο να δοθεί συνοπτικά η δυναμική των μεταξύ τους σχέσεων, καθώς και το πώς αντιλαμβάνονταν την γνώση και τον τρόπο μετάδοσής της.

Στην αρχή της διαδρομής ο Σωκράτης (469-399π.Χ.) ενσαρκώνει τον νέο τύπο του φιλοσόφου που θέτει στο κέντρο της φιλοσοφικής αναζήτησης τον άνθρωπο και εστιάζει το ενδιαφέρον του όχι στην φύση, αλλά αποκλειστικά σε ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Παρόλο που δεν είχε καμία ανάμειξη στην ενεργό πολιτική, ωστόσο ασκούσε «την αληθινή πολιτική τέχνη» (Πλάτων, Γοργίας 521d) καθώς μετείχε στους θεσμούς της πόλης και βρισκόταν σε άμεση επαφή τόσο με τους πολιτικούς της ιθύνοντες και την πρωτοπορία της διανόησης, όσο και με τους απλούς ανθρώπους. Ο Σωκράτης, ο οποίος δεν ενέδωσε στην γοητεία του γραπτού λόγου, αλλά έμεινε αφοσιωμένος στην προφορική επικοινωνία, θεωρείται σπουδαίος παιδαγωγός χάρη σε συγκεκριμένες αρχές που ακολουθούσε, τις εξής: προκαλούσε μια ακόρεστη περιέργεια, κέντριζε το μυαλό των συνομιλητών-μαθητών του, τους προέτρεπε να αμφισβητούν αξιοποιώντας τον ορθό λόγο ως εργαλείο, να σκέφτονται κριτικά για τα πάντα και να μη βασίζονται στην κρίση των άλλων. Αποδομώντας την έννοια της αυθεντίας με την παραδοχή της άγνοιας («ἕν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα») άφηνε τον νου ελεύθερο να κατακτήσει τις γνώσεις με τις δικές του δυνάμεις, χωρίς να του τις προσφέρει έτοιμες (σωκρατική μέθοδος/ μαιευτική). Δίδασκε κάνοντας συνεχείς ερωτήσεις και αντλούσε τις απαντήσεις από τους ίδιους τους ερωτώμενους μέσα από διαδοχικές προσπάθειες ορισμού εννοιών, προβολή και απόρριψη επιχειρημάτων. Με τον βίο, αλλά κυρίως με τον υποδειγματικό του θάνατο-μια από τις μελανές σελίδες της αθηναϊκής δημοκρατίας- ο Σωκράτης πιστοποιεί ότι η φιλοσοφία είναι έμπρακτη τέχνη του βίου.

Ο Πλάτων (428-347 π.Χ.) στην ίδια γραμμή πλεύσης με τον δάσκαλό του, διδάσκει ότι, για να φτάσεις στην ευδαιμονία, πρέπει να σκέφτεσαι όσο γίνεται περισσότερο, γιατί ακολουθούμε συνήθως την «δόξα», τις κρατούσες απόψεις, οι οποίες μπορεί να είναι γεμάτες σφάλματα, προλήψεις και προκαταλήψεις. Η φιλοσοφία είναι μια επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία διδαχής, η οποία προϋποθέτει δύο ισότιμους πόλους: έναν γνώστη και έναν μυούμενο, έναν δάσκαλο και έναν μαθητή. Ο φιλοσοφικός λόγος είναι ο λόγος του δασκάλου και έχει ως στόχο τη διαμόρφωση του ήθους του μαθητή, την καλλιέργεια της ψυχής του, την οποία μετασχηματίζει, είναι ψυχαγωγία - αγωγή της ψυχής (Φαίδρος 271c). Στην ηλικία της ωριμότητας, η μύηση στο ύψιστο «μάθημα», τη φιλοσοφία, αποτελεί την κορύφωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αφού έχει προηγηθεί η βαθμιαία εξοικείωση με τις επιστήμες, και ιδίως με τα μαθηματικά, («Μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω» ήταν η επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου της Ακαδημίας). Ο φιλόσοφος δεν απέχει από τα κοινά. Στόχο θέτει την δημιουργία μιας δίκαιης πόλης και δίκαιη είναι εκείνη που πετυχαίνει την συναρμογή και την ισορροπία ανάμεσα σε όλα της τα μέλη. Ο τύπος του νέου ανθρώπου που συστήνει ο Πλάτων και παρουσιάζεται ανάγλυφα στον Φαίδρο (270 c) είναι ο νέος που σέβεται την γνώμη των άλλων, των μεγαλύτερων και εμπειρότερων, άρα σοφότερων, παράλληλα όμως δεν ξεχνά ποτέ ότι και ο δικός του νους είναι εφοδιασμένος με όχι ευκαταφρόνητη κριτική δύναμη που οφείλει να ενεργοποιεί .

Δίπλα σ’ έναν τέτοιο δάσκαλο που ενεθάρρυνε τις διαφωνίες και την ανεξαρτησία της σκέψης, μέσα σε μια ζωντανή κοινότητα ελεύθερων στοχαστών, ήρθε να κάνει τις ανώτερες σπουδές του στην Αθήνα ο Αριστοτέλης στα 367 π.Χ. Άνθρωπος της ακαταπόνητης σπουδής και της οργανωμένης πνευματικής εργασίας, σπουδαίο πρότυπο για κάθε ερευνητή ως τις μέρες μας, ο Αριστοτέλης, αυτή η εγκυκλοπαιδική διάνοια της αρχαιότητας, κρατούσε ακέραιο για τον εαυτό του το δικαίωμα «να δέχεται» ή «να απορρίπτει» διδασκαλίες. Στα είκοσι χρόνια της μαθητείας του στην Ακαδημία αναπτύχθηκε σε μια αυτόνομη πνευματικά προσωπικότητα. Αυτό μετέδωσε και στους μαθητές του στην Μίεζα (342-339π.Χ.ή 343-340π.Χ.) τον Αλέξανδρο και τους μελλοντικούς επιγόνους. Έτσι ο Αλέξανδρος (που, βέβαια, δεν είναι φιλόσοφος, αλλά ένας ρεαλιστής ηγέτης) απομακρύνεται από τις κρατούσες θέσεις περί βαρβάρων (Πλάτ. Πολιτεία470C-471A, Ισοκρ.Πανηγ.184,Παναθην.163 ,Πλουτ. Περὶ της Ἀλεξάνδρου Τύχης 329Β) και ακολουθεί την κοσμοπολίτικη θεωρία των Κυνικών, χωρίς να επηρεάζεται από την πολιτική φιλοσοφία του δασκάλου, η οποία δεν συνάδει με τον μακεδονικό επεκτατισμό. Ο φιλόσοφος πίστευε ότι οι εκτεταμένες επικράτειες διαλύουν τη συνοχή του κοινωνικού σώματος και αποξενώνουν. Ο άνθρωπος στην πληρότητά του είναι ο ελεύθερος πολίτης, ο οποίος ζει σε μια σωστή πόλη, τόσο ως προς το μέγεθος (ούτε πολύ μικρό ούτε πολύ μεγάλο), με πολίτευμα όπου οι άριστοι κυβερνούν με την συναίνεση του πλήθους. Όμως, η πιο σημαντική αρχή που ενστάλαξε ο φιλόσοφος στους μαθητές του στην Μακεδονία ήταν ο ενθουσιασμός για τη χαρά της γνώσης.΄Ολοι οι άνθρωποι “φύσει ὀρέγονται τὸ εἰδέναι”, έχουν δηλαδή μια φυσική επιθυμία για γνώση” (Μετὰ τὰ Φυσικά 980a22). Εδώ ίσως πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία που η εκστρατεία του Αλέξανδρου απέκτησε και τον χαρακτήρα μιας εξερευνητικής αποστολής. Ο ίδιος σπόρος οδήγησε τους επιγόνους με προεξάρχοντες τους τρεις πρώτους Πτολεμαίους να ιδρύσουν το Μουσείο, τον Ναό των Μουσών, το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα, που επέτρεπε στους λογίους να επιδίδονται απερίσπαστα στην έρευνα, μακριά από βιοτικές μέριμνες, χάρη στην γενναιόδωρη κρατική επιχορήγηση. Θηρευτές κι αυτοί της γνώσης, κατά το αριστοτέλειο παράδειγμα, συνέλαβαν το μεγαλεπήβολο σχέδιο της συγκέντρωσης όλης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, σε απόλυτη σύμπνοια με την αριστοτελική σκέψη της ανάγκης καταγραφής και διατήρησης των σημαντικών πνευματικών δημιουργημάτων του παρελθόντος με συστηματικό τρόπο. Τούτα είναι τα πιο φωτεινά παραδείγματα δασκάλων που έχει να επιδείξει η κλασική αρχαιότητα. Δάσκαλοι που γονιμοποιούν την σκέψη και αφήνουν τον δρόμο ανοικτό στον μαθητή να χαράξει την δική του πορεία.

Στο δεύτερο μέρος θα προσθέσουμε στη χορεία των χαρισματικών δασκάλων της κλασικής αρχαιότητας, τους τρεις Ιεράρχες οι οποίοι κατάφεραν να θεμελιώσουν τις πνευματικές γέφυρες ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα και τον αρχαίο κόσμο. Στο ερώτημα ποια θέση πρέπει να πάρει η μελέτη των αρχαίων γραμμάτων στην παιδεία του χριστιανού ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος σπούδασε εκτός των άλλων και στις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας μαζί με τον έτερο της τριάδας, τον Γρηγόριο τον Θεολόγο ( ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος μαθήτεψε στην Αντιόχεια δίπλα στον Λιβάνιο, τον σπουδαιότερο εθνικό δάσκαλο της ρητορικής) συστήνει στους νέους να βλέπουν την αρχαία γραμματεία ως «ροδωνιά» κήπο δηλαδή με τριαντάφυλλα. Να δρέπουν τα άνθη, αλλά να αποφεύγουν τα αγκάθια (PG48.51). Η καταξιωμένη μέθοδος προσέγγισης που προτείνει είναι, να αντλούν, ασκώντας την κριτική σκέψη, θα λέγαμε σήμερα, μετά από προσεκτική επιλογή, ό,τι καλό, ωραίο, υψηλό και άξιο έχει να προσφέρει η εθνική γραμματεία και να το αξιοποιούν στο πνεύμα της χριστιανικής διδασκαλίας. Γόνοι εύρωστων οικονομικά οικογενειών, κοινωνικά και μορφωτικά υψηλά ιστάμενων, μπόρεσαν να ταξιδέψουν και να αποκτήσουν αξιοζήλευτη μόρφωση σπουδάζοντας σε περιβάλλοντα μη χριστιανικά, στα καλύτερα ακαδημαϊκά κέντρα του καιρού τους. Εκπληκτική η θεολογική αλλά και η ευρύτερη επιστημονική τους κατάρτιση, αγκάλιαζε την ρητορική, την φιλοσοφία, την θεολογία, την αστρονομία, την γεωμετρία και την ιατρική. Η σημαντική συμβολή τους έγκειται στο ότι, με καθαρότητα νου και καρδιάς και γνώση, σμίλεψαν το ελληνικό στοιχείο με την χριστιανική πίστη και πέτυχαν μια αρμονική σύνθεση, τον δύσκολο 4o αιώνα που έδρασαν, εποχή που ο Χριστιανισμός είχε αναγνωριστεί μεν ως επίσημη θρησκεία του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους από τον Θεοδόσιο Α΄(380), αλλά οι αιρέσεις δίχαζαν τους πιστούς και δεν είχε ξεπεραστεί ακόμη η αντίθεση Ελληνισμού και Χριστιανισμού. Εκτός από την θεματική επιλογή, από την αρχαία γραμματεία επιστρατεύουν το φιλοσοφικό εννοιολογικό οπλοστάσιο για την ανάπτυξη της δικής τους κοσμοθεωρίας, και αντλούν τον τρόπο του σκέπτεσθαι και δομείν τον λόγο, την ρητορική τέχνη. Τούτη την βαθιά γνώση και την πίστη βρήκαν τον κατάλληλο τρόπο να την μεταδώσουν. Πέρα από τα δογματικά, το πνεύμα τους απασχολούν θέματα που έχουν να κάνουν με τον σκοπό της αγωγής, την προσωπικότητα του παιδαγωγού, τις μεθόδους διδασκαλίας. Σκοπός αγωγής κατά τους Πατέρες είναι η διαμόρφωση του παιδιού σε εικόνα Θεού. Με τέτοια αγωγή σύμφωνη προς το « ἐν Χριστῷ ἦθος» το οποίο χαρακτηρίζουν αρετές όπως η αγάπη, η πραότης, η χαρά, η ειρήνη, η εγκράτεια, το παιδί, που είναι εύπλαστο όπως το κερί ( PG 31.953), διαπλάθεται σε τέλειο Χριστιανό και πραγματικό φιλόσοφο (PG 62.149). Οι τρεις Ιεράρχες τιμούν το λειτούργημα του δασκάλου. Είναι τέχνη που καμιά δεν είναι καλύτερή της στο να διαπλάσει την ψυχή και την διάνοια του νέου (PG 58.584). Στην διαπροσωπική σχέση αμοιβαίας αγάπης δασκάλου και μαθητή σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του παιδαγωγού. Κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο εμπνέει, προσελκύει, πείθει (PG57.327) δεν είναι πιεστικός, αλλά φιλόστοργος, ταπεινός, ειλικρινής , χωρίς αλαζονεία, τον διακρίνει ο σεβασμός της γνώμης του μαθητή (PG60.35-36), είναι επιεικής και ποτέ ειρωνικός (PG 61.404-406). Σχετικά με τον τρόπο διδασκαλίας, ο Μέγας Βασίλειος επισημαίνει ότι ο δάσκαλος οφείλει να είναι σαφής, να μην όμιλεί συγχρόνως για πολλά πράγματα, να επαναλαμβάνει αυτά που λέει και να χρησιμοποιεί συγκεκριμένα παραδείγματα, γιατί «τά πράγματα εἶναι τῶν ὀνομάτων ἰσχυρότερα» ( PG 29.685). Σχετικά με τα αντικείμενα διδασκαλίας έχουν συγκεκριμένες προτάσεις. Περήφανος, λέει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, πρέπει να είναι αυτός που εργάζεται με τα χέρια του και σέβεται τον «ησβολωμένον» (PG 61.168), τον άνθρωπο τον «μαυρισμένο με καπνιά», άρα τον χειρώνακτα. Τέλος, δεν παραλείπουν να τονίσουν και τον ρόλο της οικογένειας στην παιδευτική διαδικασία. «Σας παρακαλώ, σας ικετεύω και σας εξορκίζω, πριν απ’ όλα τα άλλα έργα σας να φροντίζετε για την σωστή αγωγή των παιδιών σας». (PG 62.546). Σε άλλο σημείο διαβάζουμε ότι αιτία που χάνουν τα παιδιά τον δρόμο τους είναι η μανία των γονιών για τα βιοτικά πράγματα, γιατί μόνο σε αυτά στηρίζουν τις ελπίδες, δεν ασχολούνται με τίποτε πνευματικό και έτσι, αμελούν τα παιδιά και την καλλιέργεια της ψυχής τους (PG58.584).

Πόσο στ’ αλήθεια σύγχρονα ηχούν όλα αυτά! Επιχείρησα στα δύο μέρη αυτής της παρουσίασης μια επιλεκτική περιδιάβαση στον κόσμο των ιδεών και τον τρόπο των χαρισματικών δασκάλων, σε ένα ευρύ χρονικό άνυσμα εννέα αιώνων (5ος π.Χ.-4ος μ.Χ.). Ο λόγος τους, έτσι όπως σώθηκε στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής και χριστιανικής γραμματείας, είναι διαφωτιστικός και αφοπλιστικά διαχρονικός. Πυλώνας στην εκπαιδευτική διαδικασίας ο δάσκαλος. Διακρίνεται από το φιλέρευνο πνεύμα και το πάθος για περιπλάνηση στη γνώση. Είναι αυτός που ξυπνά την ακόρεστη περιέργεια και συδαυλίζει την κριτική ικανότητα, ενθαρρύνει την αυτόνομη σκέψη και δεν τρομάζει μπροστά στην αντιπαράθεση. Νοιάζεται για την ανάδειξη των φυσικών δεξιοτήτων του μαθητή και την ισόρροπη ανάπτυξη πνεύματος και ψυχής, καλλιεργεί το ήθος μέσα από το προσωπικό παράδειγμα, χωρίς σοβαροφάνεια, αλλά με απλότητα, ταπεινότητα και κυρίως αγάπη και σεβασμό του ανθρώπινου προσώπου.

Δεκαετίες τώρα παλεύουμε με ποικίλα προβλήματα στον χώρο της παιδείας. Πώς θα διαχειριστούμε την τεράστια τεχνολογική ανάπτυξη; Ποια θέση θα δώσουμε στα κλασικά γράμματα και εν γένει στα ανθρωπιστικά αντικείμενα, των θρησκευτικών συμπεριλαμβανομένων, στο σχολείο; Υπάρχουν φωνές που θεοποιούν την τεχνοκρατική γνώση. Δεν τους αδικώ, γιατί είσαι λειτουργικά αναλφάβητος, αν δεν την κατέχεις. ΄Όμως, αυτή η γνώση δεν διαμορφώνει τον άνθρωπο στην ολότητά του. Αν στα παιδιά μας δώσουμε μονάχα αυτές τις δεξιότητες, μεγαλώνουμε ανθρωπάκια μηχανές, με έλλειμμα ανθρωπισμού. Για να το καλύψεις αυτό στην τεχνοκρατική, μεταμοντέρνα και μεταβιομηχανική κοινωνία που προτάσσει την συγκέντρωση πλούτου, και την χρησιμοθηρία, και όχι την καλλιέργεια της ψυχής, χρειάζεσαι αντίδοτο την ανθρωπιστική παιδεία. Στον δρόμο της συμφιλίωσης που άνοιξαν οι τρεις φωτισμένοι Πατέρες, ας αξιοποιήσουμε τα αρχαία πολιτιστικά αγαθά και την χριστιανική ορθόδοξη πίστη, όπως αποκαλύπτεται στην Καινή Διαθήκη και ερμηνεύεται στα κείμενα των Πατέρων της εκκλησίας μας. Αυτή είναι η παιδευτική μας παράδοση, το ιδεώδες που υποστήριξε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και οι αγωνιστές μας, αυτή αποτυπώνεται στις εκκλησιές μας, αυτή συστήνει την ιδιοπροσωπία μας και τον ενωτικό μας κρίκο. Ας την φυλάξουμε ζωντανή, ανάχωμα στην μονοσήμαντα υλιστική και χωρίς Χριστό εποχή μας. Ας πορευτούμε, λοιπόν, συναδελφώνοντας στο σχολείο μας τα τεχνολογικά επιτεύγματα με την κλασική παιδεία και τον χριστιανικό ανθρωπισμό. Καλή χρονιά!

Περισσότερα δείτε Φιλυρέα 64 σελ 8-9 ή πατήστε στον παρακάτω σύνδεσμο: Φιλυρέα 64 Άνοιξη 2023