Ελληνική Eπανάσταση και Ευρώπη

(Από το έργο του Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, Η Ευρώπη και ο κόσμος 1814-1914, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993,σ. 107-111)

Αν και δεν υπάρχει αναλογία ανάμεσα στα προβλήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στα ευρωπαϊκά ζητήματα, οι απειλές που συσσωρεύονται για το μέλλον των Οθωμανών προσδίδουν σημασία γενικότερη, διεθνή. Και δεν είναι μόνο οι περιπτώσεις που παρουσιάζονται εξαιτίας των αρχών του φιλελευθερισμού και του εθνικισμού, αλλά και οι καταστάσεις που προκαλούν ξεχωριστή επιρροή στην ευρωπαϊκή ζωή. Συγκεκριμένα, οι συμπάθειες που δημιουργούν στην κοινή γνώμη των ευρωπαϊκών κρατών τα επαναστατικά κινήματα κατά της σουλτανικής κυριαρχίας δεν περιορίζονται στις «φιλελεύθερες» εστίες ή στους πρωτεργάτες του κινήματος των εθνοτήτων· προκαλούν πάνω απ’ όλα αισθήματα ευσπλαχνίας και ανθρωπισμού. Έπειτα, η αντίθετη τάση, σύμφωνα με την οποία πρέπει να διατηρηθεί η «νόμιμη» εξουσία εναντίον ενός επαναστατικού κινήματος, δεν έχει καμιά πραγματική σπουδαιότητα. […] Κατά βάθος όμως κανείς δεν πιστεύει στ’ αληθινά ότι η μοναρχία του σουλτάνου αποτελείται από τα ίδια συστατικά, από την ίδια ουσία που έχουν και οι άλλες, και επομένως ότι έχει την ίδια αξία. Η οθωμανική λοιπόν κρίση εξελίσσεται σε ένα πλάνο εντελώς διαφορετικό από εκείνο που προδιαγράφεται για τα άλλα προβλήματα της εποχής.

Η κίνηση για την ελληνική ανεξαρτησία η οποία, στο διάστημα των ετών 1822-1825, Θα σαρώσει την οθωμανική εξουσία στην Πελοπόννησο, θέτει ένα ζήτημα αρχής. Την εποχή δηλ. αυτή οι μεγάλες ηπειρωτικές Δυνάμεις —όσες επιθυμούν να διατηρήσουν τις αρχές της Ιεράς Συμμαχίας— έχουν σαν πρόγραμμά τους να αντιτίθενται σε κάθε επαναστατική εξέγερση μιας λαϊκής ομάδας που θα παραβλάψει τα συμφέροντα ενός «νόμιμου» μονάρχη. 'Ετσι η ελληνική επανάσταση φαίνεται σαν ένα καινούργιο σύμπτωμα του αναβρασμού που επεκτείνεται στην Ευρώπη. Απ' αυτήν την άποψη, στα μάτια των οπαδών του status qυο, η επανάσταση είναι καταδικαστέα.

Ωστόσο, ο επαναστατημένος ελληνικός λαός είναι ένας λαός χριστιανικός, που εξεγείρεται εναντίον της μουσουλμανικής δυναστείας. 'Ετσι, ακόμη και μέσα στους κόλπους της κοινής γνώμης τους πιο αφοσιωμένους στην ιδέα της «διατήρησης της τάξης» και στον σεβασμό της νομιμότητας, συναντά συμπάθειες που δεν είχαν προκαλέσει άλλα επαναστατικά κινήματα. Αυτή η διαπίστωση, βέβαια, δεν βαραίνει στις αποφάσεις μιας κυβέρνησης. Οι αντιδράσεις των μεγάλων κρατών καθορίζονται από τα συμφέροντά τους. Ειδικότερα, το πρόβλημα θα μπορούσε να τεθεί ως εξής: η επιτυχία του ελληνικού αγώνα θα επέφερε νέα αποδυνάμωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ίσως ακόμη και τη διάλυσή της. Αυτό το ενδεχόμενο το εύχονταν και το επιθυμούσαν οι μεγάλες Δυνάμεις;

Η Ρωσία αναμφισβήτητα επιθυμεί την επιτυχία της ελληνικής εξέγερσης. Στον προσανατολισμό της πολιτικής αυτής, τα οικονομικά ελατήρια παίζουν εντελώς δευτερεύοντα ρόλο. Οι 'Ελληνες ναυτικοί και έμποροι ήταν, πραγματικά, πριν από το 1821, οι σπουδαιότεροι πράκτορες του ρωσικού εμπορίου στη Μαύρη Θάλασσα. Αμέσως μετά την έναρξη της επανάστασης η δραστηριότητά τους σταμάτησε. Οι ρωσικές εμπορικές συναλλαγές στην περιοχή παραλύουν. Αυτός είναι ένας λόγος που η κυβέρνηση του Τσάρου επιθυμεί μία λύση γρήγορη του αγώνα· τέτοια όμως λύση, που να είναι σύμφωνη με τα πολιτικά συμφέροντα της Ρωσικής αυτοκρατορίας. Και η νίκη των Ελλήνων θα εξυπηρετήσει τα συμφέροντα αυτά, αφού η Ρωσία καλείται να γίνει ο κυριότερος κληρονόμος της διαλυόμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι προοπτικές όμως για την Αυστρία δεν ήταν καλές, γιατί δεν ήθελε να εγκαταλείψει τη Βαλκανική χερσόνησο στη ρωσική σφαίρα επιρροής. Σοβαρές ανησυχίες εκφράζει επίσης και η Μεγάλη Βρετανία που έβλεπε ξαφνικά να κλονίζεται η υπεροχή της στη Μεσόγειο και φοβόταν ρωσική διείσδυση στις περιοχές της Μέσης Ανατολής, γεγονός που θα απειλούσε την ασφάλεια του δρόμου προς τις Ινδίες. Ωστόσο η Μεγάλη Βρετανία θα μπορούσε να συγκατατεθεί σε κάποια αποδυνάμωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εφόσον θα εξασφάλιζε στην ανεξάρτητη Ελλάδα ισχυρή επιρροή. Τα αγγλικά λοιπόν συμφέροντα δεν συμφωνούν σε όλα τα σημεία με τα συμφέροντα της Αυστρίας.

Οι προοπτικές για τη Γαλλία είναι πολύ λιγότερο ανησυχητικές, γιατί το εδαφικό καθεστώς της Ευρώπης καθορίστηκε είτε χωρίς τη γαλλική συγκατάθεση, είτε εις βάρος των Γάλλων. Η διάλυση επομένως της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα μπορούσε να ανοίξει καινούργιους δρόμους για εδαφικές ανακατατάξεις, για ένα σύστημα αμοιβαίων συναλλαγών ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις, και έτσι οι νικητές του 1815 θα έβρισκαν ευνοϊκές ευκαιρίες για να καταλήξουν ίσως σε μια μερική έστω αναθεώρηση των συνθηκών. Δεν είναι λοιπόν το ελληνικό ζήτημα αυτό καθ' εαυτό εκείνο που από την φύση του προκαλεί σοβαρές διεθνείς δυσκολίες. Είναι οι δυνατές, οι πιθανές λύσεις για την τύχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο σουλτάνος το γνωρίζει πολύ καλά· στην αντίστασή του κατά της ελληνικής επανάστασης, είναι βέβαιος ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θα τολμήσουν να πάρουν μέτρα, που θα φτάνουν στο σημείο να απειλούν την ύπαρξη της αυτοκρατορίας του, ή, σαφέστερα, γνωρίζει ότι αν μία από αυτές σκέφτεται κάτι τέτοιο, θα έχει να αντιμετωπίσει την αντίδραση των άλλων. Βασίζεται στις διαφορές ανάμεσα στη Ρωσία, την Αυστρία και την Αγγλία, και στην επιθυμία που έχουν να μην αφήσουν την ελληνική υπόθεση να φτάσει σε μια γενική σύρραξη.

Σε διάστημα μεγαλύτερο από οκτώ χρόνια ο ελληνικός αγώνας έδωσε την ευκαιρία στους Μεγάλους να αναπτύξουν πολύπτυχη διπλωματική δραστηριότητα, κατά την οποία τα συμφέροντα των επαναστατών πολύ μικρή σπουδαιότητα ή σημασία είχαν, παρά την ευρύτατη φιλελληνική κίνηση που εκδηλώθηκε στη Ρωσία, στη Γαλλία και στην Αγγλία. Οι ρωσικές πρωτοβουλίες είναι πιο πολύ εκείνες που προσδιορίζουν την εξέλιξη της κρίσης και καθορίζουν τις αντιδράσεις των άλλων Δυνάμεων.