Απομνημονεύματα Αρτέμιου Μίχου (2)

(Όσα συνέβησαν στο Μεσολόγγι μέσα από τα βιώματα του Ηπειρώτη αγωνιστή Αρτέμιου Μίχου, ο οποίος έλαβε μέρος στην δεύτερη πολιορκία. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της δεύτερης πολιορκίας του Μεσολογγίου ο αγωνιστής του ’21 κρατούσε σημειώσεις με τα καθημερινά συμβάντα και μετά την απελευθέρωση ολοκλήρωσε τη συγγραφή των απομνημονευμάτων του, τα οποία κυκλοφόρησαν το 1883.)1

Ἡ ἔξοδος

Ὅθεν, ἄμα ἐδόθη τὸ σύνθημα, τ Β΄ καὶ Γ΄ σῶμα ἤρχισε τὴν ἔξοδον, ἀλλ’ οἱ ἐχθροὶ προειδοποιημένοι ὄντες, ὡς εἴρηται, ἤνοιξαν κατὰ τῶν ἐξερχομένων άλλεπάλληλον καὶ συνεχῆ τουφεκισμὸν καὶ μιδραλισμόν, ἐξ οὗ πολλοὶ ἐθανατώθησαν· πλὴν μεθ’ ὅλα ταῦτα, τὰ σώματα ἐξήρχοντο ἐν πληρεστάτῃ σιωπῇ καὶ προφυλάξει, καὶ οὕτως κατὰ τὴν 8 καὶ ¼ ὅλοι ἦσαν πρηνεῖς ἐπὶ τῆς ὄχθης τῆς τάφρου. Τὴν αὐτήν δέ στιγμὴν ἤρχισε καὶ τὸ Α΄ σῶμα νὰ συγκεντροῦται εἰς τὴν προσδιωρισμένην θέσιν, ὁ δέ ἐχθρός, ὡς νὰ ἦτο καὶ κατὰ τοῦτο πληροφορημένος, ἤρχισε νὰ βομβαρδίζῃ τὸ μέρος τοῦτο μετὰ μεγάλης δραστηριότητος. Τὴν 8 καὶ ¾ ὁλόκληρον τὸ Α΄ σῶμα ἦτο συνηγμένον ἐκεῖ καὶ οὐδὲν ἄλλο ἀνέμενε εἰμὴ τὰς διαταγὰς τοῦ ἀρχηγοῦ του. Ἐν τούτοις ἡ 9 ὥρα ἔφθασεν ἀλλ’ οὐδεμία ἐγένετο προσβολὴ τῶν ἔξω ἐπικουρικῶν σωμάτων κατὰ τοῦ ἐχθρικοῦ στρατοπέδου. Τότε ἡ φρουρὰ ἠναγκάσθη νὰ ἐπιχειρήσῃ τὴνἔξοδον καὶ ἄνευ τῆς βοηθείας αὐτῶν, καὶ εἷς στρατιώτης ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ σωματάρχου Τζαβέλλα ἦλθεν εἰς τὸ Α΄ σῶμα καὶ μετεβίβασε τὴν διαταγήν. Ἤρχισε λοιπὸν τὸ σῶμα νὰ κινῆται πρὸς τὸ κανονοστάσιον τῆς «Λουνέτας» ἐξῆλθε διὰ τῆς γεφύρας καὶ χωρὶς διόλου νὰ περιμείνῃ, ὥρμησε μὲ ἀπαραδειγμάτιστον γενναιότητα καὶ μὲ τὰ ξίφη εἰς τὰς χεῖρας ἐπέπεσεν ὡς ἀστραπὴ εἰς τὰ ἐχθρικὰ κανονοστάσια καὶ περιταφρώματα, τοῦτο δέ ἔπραξαν ταὐτοχρόνως καὶ τὰ λοιπὰ σώματα. Οὔτε ἡ ἐπὶ τῆς πολιορκίας τοῦ Ὀμὲρ Πασᾶ παλαιόταφρος2, οὔτε τὸ πλῆθος τῶν εἰς ἐκεῖνο τὸ μέρος ἐπισωρευθέντων ἐχθρῶν ἠδυνήθη ν’ ἀναστείλῃ τὴν ὁρμὴν ταύτην τῆς ἡρωικῆς φρουρᾶς. Τὰ ξίφη τῶν ἐπιτιθεμένων ἤνοιγον εἰς αὐτούς τὸν δρόμον πανταχοῦ, καὶ οὕτω διελθόντες τὰ ἐχθρικὰ χαρακώματα3, προὐχώρουν εἰς τὰ στρατόπεδα τῶν ἐχθρῶν4. Κατὰ δυστυχίαν ὅμως πολλοὶ τῶν στρατιωτῶν ἀπατηθέντες ἐκ μιᾶς φωνῆς5, ἥτις ἠκούσθη ἐν τῷ μέσῳ τῶν ἀλαλαγμῶν «ὀπίσω εἰς τὸ φρούριον» ἐπέστρεψαν εἰς αὐτό, εὑρόντες δὲ τοὺς Τούρκους ἐντὸς αὐτοῦ, διευθύνθησαν εἰς τὴν πόλιν, καὶ ἄλλοι μὲν ἐκλείσθησαν ἐντὸς οἰκιῶν, ἄλλοι δὲ εἰς τὸ παρὰ τὴν θάλασσαν κανονοστάσιον τοῦ ἀνεμομύλου, καὶ ἀφοῦ ἐπολέμησαν μέχρι τῆς μεσημβρίας τῆς ἐπιοὐσης καὶ ἐφόνευσαν πολλοὺς ἐχθρούς, ἔπεσαν τέλος καὶ αὐτοί θῦμα τῆς καρτερίας των6.

Ἄμα ἡ φρουρὰ διῆλθεν, ὡς εἴρηηται, τὰ ἐχθρικὰ χαρακώματα καὶ προὐχώρει πρὸς τὰ ἐχθρικὰ στρατόπεδα, ἐνεφανίσθη μέρος τοῦ ἐχθρικοῦ ἱππικοῦ ἀπὸ δυσμῶν, καθὼς καὶ ἕν τακτικὸν σῶμα πεζικοῦ ἐξ ἀνατολῶν, σχηματισμένον εἰς πυκνὴν φάλαγγα καὶ βαδίζον μὲ βῆμα προσβολῆς. Ἀλλὰ καὶ ταῦτα δὲν ἠδυνήθησαν ποσῶς ν’ ἀνακόψωσι ἢ ν’ ἀναστείλωσι πρὸς στιγμὴν τὴν πορείαν τῶν ἐξελθόντων, ἀλλ’ ἀπεκρούσθησαν μὲ μεγίστην ζημίαν των. Πέντε ἄλλα τοιαῦτα σώματα ἐπαρουσιάσθησαν ἀλληλοδιαδόχως, ἀλλὰ καὶ ταῦτα ἔλαβον τὴν αὐτήν τῶν πρώτων τύχην καὶ ἡ φρουρὰ δι’ ἀλλαλαγμῶν φοβερῶν προὐχώρει ἀκαταπαύστως. Ἐν τοσούτῳ διὰ τῶν ἐπανειλημμένων προσβολῶν ἐπέτυχον οἱ ἐχθροὶ πρὸς καιρὸν νὰ ὠθήσωσιν ἀνεπαισθήτως καὶ μικρὸν κατὰ μικρὸν τὸ Α΄ σῶμα πρὸς τὸ ἀνατολικὸν μέρος καὶ ἤθελε χάσει μετ’ ὀλίγον τὴν ὀρθὴν διεύθυνσίν του τὸ σῶμα τοῦτο καὶ περιπλανηθῆ εἰς τὴν πεδιάδα, ὅπου τὸ πρωὶ ὁ ὄλεθρός του θὰ ἦτο προφανής, ἐὰν ὁ σωματάρχης Γ. Βάγιας καὶ ὁ ὑποσωματάρχης Κολιὸς Πασχούλης ἐννοήσαντες τοῦτο, δὲν ἔτρεχον εἰς τὴν κεφαλὴν τοῦ σώματος μετά τινων ἄλλων ἀξιωματικῶν καὶ δὲν ἐμπόδιζον μὲ τὰ ξίφη τὴν πρωτοπορείαν νὰ προχωρῇ ὅπως προὐχώρει καὶ δὲν διέταττον νὰ στραφῶσιν ἄπαντες ἡμιαριστερὰ καὶ κατὰ τὴν νέαν ταύτην διεύθυνσιν νὰ ὁρμήσωσι κατὰ τῶν ἐχθρῶν· καὶ πράγματι, τούτου γενομένου, οἱ ἐχθροὶ ὑπεχώρησαν, ἀφήσαντες εἰς τὸ σῶμα ἐλευθέραν τὴν πρώτην ὀρθὴν διεύθυνσίν του, τὸ ὁποῖον προχωρῆσαν καὶ διελθὸν πλησίον τοῦ αἰγυπτιακοῦ στρατοπέδου, ἔφθασε τέλος εἰς τὰς ὑπωρείας· ἀλλ’ ἐκεῖ εὗρεν συνηγμένον ὁλόκληρον τὸ ἐχθρικὸν στρατόπεδον, ἐπέκεινα σχεδὸν τῶν δύο χιλιάδων, τὸ ὁποῖον, ἄμα εἶδε τὸ Α΄ σῶμα, ἔκρουσε συγχρόνως ὅλα τὰ κύμβαλα (ταβλαμπάζια) καὶ μὲ τὰς ἀγρίας φωνάς «γιούρουνους, γιούρουνους» καὶ ἀλλαλαγμοὺς καὶ μὲ τὰ ξίφη καὶ λόγχας εἰς τὰς χεῖρας, ὤρμησεν ἀκάθεκτον κατ’ αὐτοῦ. Τότε οἰ σωματάρχαι ἐφώναξαν «εἰς τὸν τόπον, ἀδελφοί, καὶ ὁ τουφεκισμός μας νὰ γίνῃ ἐκ διαλειμμάτων·» τὸ σῶμα ἐστάθη τῷ ὄντι μὲ ἀμίμητον γενναιότητα, καὶ οἱ τῆς πρώτης γραμμῆς, γονατίσαντες, ἐτουφέκιζον τοὺς ἐχθρούς, τὸ αὐτό δὲ ἔπραξαν οἱ τῆς δευτέρας καὶ μετ’ αὐτούς οἱ τῆς τρίτης γραμμῆς ἄνδρες ἀλληλοδιαδόχως καὶ οὕτω τὸ πῦρ ἦτο ἀδιάκοπον, οἱ δὲ ἐχθροί, βλαφθέντες καιρίως, ἔστρεψαν τὰ νῶτα καὶ διευθύνθησαν μετὰ ταχύτητος πρὸς τὸ Μεσολόγγιον. Συγχρόνως τὸ Β΄ σῶμα διέτρεξεν ἐπίσης παραλλήλως μὲ τὸ πρῶτον τὸν δρόμον του καὶ ὑπὸ τὰς αὐτάς περιστάσεις ἐκτὸς μόνον, ὅτι δὲν συνηντήθη μὲ τὸ ἐχθρικὸν ἱππικόν. Ἡ δὲ τῆς Κλείσωβας φρουρά, συμπλακεῖσα καθ’ ὁδὸν μετὰ τοῦ ἐκ Μποχωρίου ἐρχομένου εἰς βοήθειαν τοῦ γενικοῦ στρατοπέδου ἐχθρικοῦ ἱππικοῦ, καὶ φονεύσασα πολλοὺς ἐξ αὐτοῦ, ἐξηκολούθησε σταθερῶς τὴν πορείαν αὐτῆς.

Οἱ πολιορκηταί, προειδοποιημένοι ὄντες, ὡς ἀνωτέρω ἐῥῤέθη, περὶ τῆς ἀφίξεως τοῦ ἐπικουρικοῦ σώματος, ἄμα ὣς ἤκουσαν τὸν εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ὅρους τουφεκισμόν, ὑποπτευθέντες εἰσβολὴν εἰς τὰ στρατόπεδα αὐτῶν, ἐτοποθέτησαν ἄνωθεν τῶν σκηνωμάτων των καὶ εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ ὄρους ἐπέκεινα τῶν 3000 Ἀλβανῶν ὑπὸ τὸν Μουστάμπεην Κιαφεζέζην. Ὅτε λοιπὸν ἡ ἡρωικὴ φρουρά, ἀποκρούσασα τόσον γενναίως τὰς προσβολὰς τοῦ ἐχθροῦ εἰς τὰ χαρακώματά του καὶ εἰς τὴν πεδιάδα καὶ διελθοῦσα νικηφόρος, ἔφθασεν εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ ὄρους, καὶ ἤρχισαν ἄλλοι μὲν ἡσύχως καὶ ἀνυπόπτως νὰ ἀναβαίνωσι, ἄλλοι δὲ νὰ λαμβάνωσιν ὀλίγην ἀνάπαυσιν, νομίζοντες ὅτι διέφυγον πλέον τὸν κίνδυνον, οἱ ἀρχηγοὶ τῆς πολιορκίας ἀπαλλαχθέντες τότε ἀπὸ τὸν φόβον τῆς εἰσβολῆς τοῦ ἐπικουρικοῦ σώματος καὶ πληροφορηθέντες, ὅτι ἡ φρουρὰ τοῦ Μεσολογγίου διῆλθε τόσον καρτεροψύχως διαμέσου τῶν πεδινῶν δυνάμεών των, διέταξαν ἀμέσως τὸν ῥηθέντα ὁπλαρχηγὸν Μουστάμπεην νὰ βαδίσῃ μὲ τοὺς ὑπὸ τὴν ὁδηγίαν του πρὸς τὸ ὄρος καὶ νὰ προσβάλῃ τὴν φρουρὰν ἀναβαίνουσαν. Τῷ ὄντι ὁ Μουστάμπεης διευθύνθη πρὸς τὸ μέρος εἰς ὃ ἡ φρουρὰ προὐχώρει καὶ γνωρίζων κάλλιστα τὸν τρόπον τοῦ πολεμεῖν προσεπάθησε νὰ διακόψῃ τὸν δρόμον αὐτῆς, καὶ ἄμα φθάσας πλησίον τοῦ Α΄ σώματος καὶ γενόμενος καταφανὴς εἰς αὐτό, ἀπήντησεν εἰς τὴν ἐρώτησιν, ἣν τοῦ ἀπηύθυνον ἐκ τοῦ σώματος τούτου «ποῖοι εἶσθε;» διὰ τῶν λέξεων «σύντροφοι εἴμασθε, προχωρεῖτε». Οἱ ἀναβαίνοντες, μὴ ὑποπτευόμενοι τὴν παρουσίαν τοῦ ἐχθροῦ, ἀλλὰ πιστεύοντες τοὐναντίον, ὅτι εἶχον ἐνώπιόν των φίλους, διότι ἤλπιζον πάντοτε, ὅτι τὸ ἐπικουρικὸν σῶμα ἤθελε τέλος πάντων δράμει εἰς βοήθειάν των, προὐχώρουν ὁλονέν· ἀλλὰ μετ’ ὀλίγας στιγμάς, βλέποντες τὸ πρὸ ὀλίγου ἀναφανὲν σῶμα μὴ πλησιάζον πρὸς αὐτούς, ἀλλὰ προσπαθοῦν πάντοτε νὰ διακόψῃ τὸν δρόμον των, καὶ ἐνθυμηθέντες, ὅτι εἰς τὴν πρώτην ἐρώτησίν των δὲν ἤκουσαν τὸ σύνθημα7, ἐρωτῶσι κατ’ ἐπανάληψιν καὶ μὲ περισσοτέραν ἐπιμονήν «ποῖοι εἶσθε»; Εἰς τὴν νέαν ταύτην ἐρώτησιν τὸ ἐχθρικὸν σῶμα ἀπήντησε «νά ποῖοι εἴμασθε» καὶ συγχρόνως ἐπυροβόλησαν σφοδρῶς κατὰ τῶν ἀναβαινόντων. Τότε ἤρχισε πάλιν ἡ συμπλοκὴ καὶ τὸ αἷμα ἔῥῥεεν ἀφθόνως εἰς τὰς τάξεις τῆς φρουρᾶς, καθότι μὴ δυναμένη πλέον νὰ συσσωματωθῇ καὶ σχηματισθῇ εἰς στήλην διὰ τὸ ὀρεινὸν καὶ ἀνώμαλον τοῦ ἐδάφους καὶ θέλουσα νὰ προχωρήσῃ, διῃρέθη εἰς πολλὰ καὶ μικρὰ σώματα, καὶ ἐντεῦθεν ἐπωφελούμενοι οἱ ἐχθροί, ἔσπειραν εἰς τὰς τάξεις αὐτῆς τὸν θάνατον. Καὶ τῳόντι, τί ἠδύνατο κατὰ τὴν φοβερὰν ἐκείνην στιγμὴν νὰ ἐνθαῥῥύνῃ τὴν μάρτυρα ταύτην φρουράν; Αἱ ἐπὶ ἕν ὁλόκληρον ἔτος κακοπάθειαι καὶ ἡ ἀκινησία; Ἡ ἐπὶ τόσας ἡμέρας ἔλλειψις τροφῆς; Ἡ καθ’ ὅλην τὴν πεδιάδα συμπλοκή; ἢ τέλος ἡ ὑποστήριξις τοῦ γενικοῦ ἀρχηγοῦ τοῦ ἐπικουρικοῦ σώματος, ὅστις, ἐλθὼν εἰς βοήθειαν αὐτῆς, ἔμεινεν ἀκίνητος τέσσαρας ὤρας μακρὰν τοῦ Μεσολογγίου8; Πάντα ταῦτα ἐν τούτοις, τόσον ὀλέθρια διὰ τὴν φρουρὰν καὶ τόσον βοηθητικὰ διὰ τὸν ἐχθρόν, δὲν ἀπήλπισαν αὐτήν. Καίτοι δὲ τὸ φοβερὸν δρέπανον τοῦ θανάτου ἐθέριζεν ἀδιακρίτως καὶ ἀφειδῶς τὰ μέλη της, διετήρησεν ἀπαραμείωτον τὴν θαυμασίαν γενναιότητα καὶ τὸ θαῥῥος αὐτῆς καὶ μετὰ λυσσώδη καὶ ἀπελπιστικὴν πάλην, ἡ ὁποία ἐγένετο στῆθος πρὸς στῆθος καὶ βῆμα πρὸς βῆμα, καὶ ἀφοῦ ἔπεσαν ἐκεῖ θύματα εἰς τὸν βωμὸν τῆς φιλτάτης πατρίδος ὑπὲρ τοὺς 500, ἔφθασαν τέλος οἱ διασωθέντες μὲ τὰ ξίφη εἰς τὰς χεῖρας εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ὄρους καὶ συνήντησαν ἐκεῖ τοὺς σωματάρχας Γεώργιον καὶ Ἀθανάσιον Δράκου μεθ’ ἑκατόν ἀξιωματικῶν καὶ στρατιωτῶν, οἵτινες ἑλκύσαντες τότε τὰ ξίφη καὶ ἐκβαλόντες τὴν συνήθη παρὰ Σουλιώταις πολεμικὴν κραυγήν «Ὦ ντέρα! ὦ μπούρα! μπιτάα!» ὥρμησαν κατὰ τῶν ἐχθρῶν καὶ ἔτρεψαν αὐτούς εἰς τὰ ὀπίσω.

Ευγένιος Ντελακρουά, Ο Μπότσαρης αιφνιδιάζει τους Τούρκους στο στρατόπεδό τους